جواهر آبی، چشم وچراغ سنگ‌های قیمتی ایران و نگین انگشتری با ارزشی است که بیش از پنج هزار سال قدمت دارد. این سنگ گرانبها اگرچه هنوز برای ما ایرانیان ارزشمند است و در میان سایر سنگ‌ها می‌درخشد اما همچون سایر محصولات ناب ایرانی از چشم مسئولان دور می‌ماند و بدون ایجاد ارزش افزوده، به سیر سایر کالاهای صادراتی می‌پیوندد و به آرامی ارج خود را از دست می‌دهد. از این نوع کالاهای ارزشمند در ایران کم نیستند؛ از جمله آن زعفران است که به صورت فله‌ای به اقصی‌نقاط ایران صادر می‌شود.
در صنعت تولید فیروزه و فیروزه‌تراشی، مشکلات بسیاری وجود دارد که ورود فیروزه‌های قلابی و به‌اصطلاح چینی و آمریکایی در حال جا خوش‌کردن در بازار این سنگ هستند. حالا همچون سایر صنایع، برای این سنگ ارزشمند نیز مدل خارجی آن در بازار یافت می‌شود؛ سنگ‌هایی که کیفیت آن چندین برابر از فیروزه ایرانی پایین‌تر است. در این میان، صنعت فیروزه‌تراشی در مشهد به عنوان قلب تپنده این هنر، این روزها ضربانی کند و نامتوازن دارد. در دامنه‌های بلند بینالود در شمال شرق ایران شهری جای گرفته که بزرگ‌ترین معدن سنگ فیروزه جهان را دارد که از مهم‌ترین مراکز تاریخی، گردشگری و صنعتی کشور به حساب می‌آید و آن را نماد تاریخ و فرهنگ ایران می‌نامند. از قدیم‌الایام فیروزه ایرانی، یکی از معروف‌ترین فیروزه‌های جهان بود که زینت‌بخش انگشترهای ارزشمند گرانبها و بناهایی بزرگ و معروف بود. همچنین یکی از برندهای مشهور حوزه سنگ‌های قیمتی به شمار می‌رفت ولی حالا با وجود آنکه حوزه معادن و صنایع معدنی وارد دور جدیدی از تحول و توجه اقتصادی شده است، سنگ‌های قیمتی رو به فراموشی رفته تا جایی که این نام پرآوازه برای مشتریان جهانی این بازار، غریب شده است.
ثبت جهانی فیروزه نیشابور
سنگ قیمتی فیروزه که از عهد باستان در ایران شناخته شده، چنانکه بر اساس کتیبه بنیاد کاخ داریوش در شوش در آن زمان، فیروزه با نام «احسایین» از خوارزم برای زینت کاخ آورده شده بود. فیروزه نیشابور با قدمتی افزون بر پنج هزار سال و هنر فیروزه‌تراشی هنرمندان خراسانی، نام این سنگ را با بهترین کیفیت در جهان به نام فیروزه نیشابور به ثبت رسانده؛ چنانکه این هنر دیرقدمت قابلیت ثبت در فهرست میراث جهانی را دارد که البته در این خصوص به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌رضوی، اقدام لازم در این زمینه انجام شده است. ثبت جهانی این هنر منحصربه‌فرد، گامی در جهت ثبت جهانی یکی دیگر از هنرهای بومی، سنتی و تاریخی ایران محسوب می‌شود که در هنرهای دیگری همچون فیروزه کوبی، حکاکی روی فیروزه و تابلو فیروزه نیز نمایان می‌شود و این هنر را به مراتب زیباتر به نمایش می‌گذارد.
افغانستان رقیب ایران شد
اگرچه معادن ایران دارای ذخایری غنی هستند اما بازار یکی از سنتی‌ترین و معروف‌ترین محصولات معدنی، یعنی سنگ‌های قیمتی در خارج و حتی داخل در حال تحلیل رفتن است و فیروزه ایرانی به نام افغانستان و اسپانیا به دیگر کشورها صادر می‌شود. معادن سنگ‌های قیمتی این روزها در سرگردانی به سر می‌برند و حالا وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت فقط وظیفه حاکمیتی خود در قبال این معادن را مانند دیگر معادن کشور به انجام می‌رساند و خبری از برنامه و سیاست مشخصی در قبال آن‌ها نیست.
آخرین ساختاری که برای سنگ‌های قیمتی در وزارت صنعت، معدن و تجارت تعریف شده است، ایجاد یک اداره در حوزه فراوری سنگ‌های قیمتی در معاونت صنایع وزارت صنعت، معدن و تجارت بوده که این اداره فقط یک جلسه با کارشناسان سنگ‌های قیمتی معاونت معدنی وزارت صنعت و معدن داشته است و پس از آن خبری از آن‌ها و حوزه سنگ‌های قیمتی نرسیده است. به گفته رضامحرمی، کارشناس معدنی و سنگ‌های قیمتی، امروزه ایران ذخایری رو به افول دارد و دیگر مثل سابق ذخایر فیروزه‌ای پر و پیمان نیست و در حال کم شدن است. البته در کنار آن، معادن دیگری در دامغان و کرمان پیدا شده است؛ بنابراین نمی‌توان گفت فقط کاهش ذخایر، عامل ضعف در اقتصاد سنگ‌های قیمتی ایرانی است، بلکه موضوع نبود بازار تعریف‌شده و سیاست دقیق در این حوزه به آن ضربه زده است.
وضعیت اشتغال در این صنعت
از سوی دیگر موضوعی مانند اشتغال که در معادن سنگ‌های قیمتی به وسعت معادنی مثل سنگ‌آهن، سرب، روی و … نیست، باعث شده این حوزه مورد کم‌لطفی قرار گیرد و از اولویت‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت خارج شود که مجموعه این عوامل باعث شده امروز فیروزه‌های ایرانی با برند اسپانیا و افغانستان به دیگر کشورها صادر شوند و سنگ‌های قیمتی ایرانی مانند فیروزه و عقیق جایگاه خود را در بازارهای خارجی و حتی داخلی از دست بدهند.
موضوعی که بیش از پیش، نابسامانی وضعیت معادن سنگ‌های قیمتی را نشان می‌دهد، این است که باوجود پیگیری های صورت‌گرفته، آمار تفکیکی مشخصی از میزان اکتشاف، استخراج و عرضه سنگ‌های قیمتی در دست نیست و اعلام شد که «برای به دست آوردن آمار اشتغال به سراغ سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی بروید». این موضوع را عبدالصمد رحیمی، رییس اتحادیه فیروزه‌تراشان مشهد می‌گوید.
صادرات خام ممنوع
از طرفی رحیمی می‌گوید: صادرات فیروزه خام در کشور ممنوع است و فقط در موارد خاص و به‌صورت موردی مجوز داده می‌شود که این موضوع نیز به‌ندرت اتفاق می‌افتد. به‌طورکلی واردات فیروزه خام، آزاد و تراشیده آن ممنوع است و صادرات فیروزه خام، ممنوع و تراشیده آن آزاد است. فیروزه، یکی از اقلام صادراتی بسیار خوب ما در مشهد است که ارزبری ندارد. به این معنی که برای تولید آن از هیچ تکنولوژی خارجی استفاده نمی‌شودو هزینه‌ای را تحمیل نمی‌کند؛ بلکه ارزآوری نیز دارد و این نکته در افزایش صادرات غیرنفتی کشور بسیار حایز اهمیت است.
واگذاری معدن به بخش خصوصی
او تصریح کرد: شرکت معادن خراسان وابسته به شرکت معادن ایران، معدن فیروزه خراسان رضوی را با ۱۸ کارگر از نیمه دوم سال ۸۲ به بخش خصوصی واگذار کرد. از آن موقع فعالیت‌های این معدن افزایش چشمگیری داشته و امروز حدود ۱۷۰ کارگر در این معدن مشغول به کار هستند.در خصوص تقسیم فیروزه‌های استخراج‌شده نیز گفتنی است که از زمان واگذاری به بخش خصوصی، دستگاه‌های قوی فیروزه‌تراشی در روستاهای اطراف معدن و شهرهای مجاور مانند شهر فیروزه و نیشابور قرار داده شده است. امروز حدود ۵۰۰ کارگاه فیروزه‌تراشی با به‌کارگیری یک تا دو نیرو، مشغول به کار هستند. یکی از مشکلات عمده فیروزه‌تراشان مشهدی، این است که مقدار فیروزه خامی که به مشهد می‌رسد، به دلیل وجود کارگاه‌های فیروزه‌تراشی در روستاهای اطراف معدن و تعداد زیاد روستاییانی که از سهامداران این معادن هستند، کم است.
تبدیل فیروزه‌تراشی به فروشگاه
به گفته رحیمی، امروز شاهد هستیم که در «بازار رضا»ی مشهد، کارگاه‌های فیروزه‌تراشی به صورت عمده به فروشگاه تبدیل‌شده‌اند.۸۰ درصد فیروزه‌های تراشیده‌شده به کشورهای خارجی صادر می‌شوند و سهم فروش داخلی آن ۲۰ درصد است. در داخل کشور به‌هیچ‌وجه از فیروزه خارجی استفاده نمی‌شود، در قدیم فیروزه‌هایی از معادن آریزونای آمریکا وارد کشور می‌شدند که امروزه این فیروزه‌ها به‌ندرت در داخل کشور یافت می‌شوند.غیر از معدن فیروزه نیشابور، در کرمان و دامغان نیز به‌تازگی معادن فیروزه کشف شده‌اند که اگر محصول خام به‌دست‌آمده از این معادن نبود، دستگاه‌های فیروزه‌تراشی بدون استفاده می‌ماندند.
سهم ناچیز از بازار پرسود سنگ‌های قیمتی
بدون‌شک سنگ‌های قیمتی، یکی از مهم‌ترین شاخه‌های تجارت در دنیا محسوب می‌شو ند؛ به‌صورتی که در حال حاضر گردش مالی این بخش در جهان ۷۰۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود و سهم ایران از این بازار بزرگ با وجود داشتن معادن فراوان سنگ‌های قیمتی، بسیار ناچیز است. در دنیا پنج کشور در حوزه سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی که برخی از آن به‌عنوان جواهرات یاد می‌کنند، دارای ذخایر معدنی فراوانی هستند که ایران یکی از آن‌هاست. در این میان از بین ۳۹ معدن سنگ قیمتی در کشور، ۲۰ معدن در خراسان رضوی وجود دارد.
صادرات جواهر آبی
صادرات فیروزه از مشهد به کشورهای ترکیه، اندونزی، تایلند، امارات، ژاپن، چین و انگلیس انجام می‌شود و البته بسیاری از فیروزه‌ها تبدیل به انگشتر و گردنبند شده و گردشگران و زائران خارجی آن‌ها را به‌صورت چمدانی می‌برند که جایی ثبت و ضبط نمی‌شود. به گفته مسئولان سازمان صنعت، معدن و تجارت، چهار میلیارد تن ذخایر سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی در ۱۴ استان کشور وجود دارد که تاکنون اقدام مهمی برای بهره‌برداری از آن‌ها نشده است اما به‌راستی ارزش صادراتی و میزان استخراج فیروزه به‌عنوان مهم‌ترین سنگ زینتی در کشور چقدر است و چرا به این صنعت با وجود ارزش بالای مادی، بهایی داده نمی‌شود؟ خراسان رضوی ۷۹ درصد صادرات فیروزه کشور را به خود اختصاص داده و در چهار ماه اول سال جاری نیز ۵۳ کیلوگرم فیروزه به ارزش هفت هزار دلار صادرشده است. در حوزه صادرات رسمی در سال ۹۵، از خراسان رضوی ۱۰۴ کیلوگرم فیروزه به ارزش ۹۱ هزار دلار به خارج از کشور صادر شده است. بر اساس آمار وزارت صنعت، صادرات فیروزه کشور در سال ۹۵ بیش از ۱۳۲ کیلوگرم به ارزش۱۱۲ هزار دلار بوده است. بهره‌برداری از معدن فیروزه نیشابور در اختیار شرکت تعاونی با ۳۵۰ عضو است که به صورت عمده از ساکنان دو روستای نزدیک معدن هستند. استخراج سنگ فیروزه از این معدن، پیشتر ۱۵ تن در سال بود و حالا به ۴۰ تن رسیده و رکورد استخراج تا ۴۷ تن نیز ثبت شده است. معدن فیروزه نیشابور ذخیره فیروزه بالایی دارد و تاکنون هشت هزار و ۷۰۰ تن ذخیره قطعی برای آن پیش‌بینی‌شده و اکتشاف‌های تکمیلی ادامه دارد. در این میان استفاده از روش‌های نوین برای استخراج سنگ معدن، تکمیل چرخه فراوری و پیگیری گردشگری معدن، عرصه‌های مهمی است که باید موردتوجه قرار گیرد.
جای خالی حمایت دولت
مسئول صنف فیروزه و عقیق‌تراشان مشهد همچنین می‌گوید: با توجه به اینکه معدن فیروزه و به‌تبع آن فیروزه‌تراشی به بخش خصوصی واگذارشده است، دولت هیچ حمایتی از این بخش انجام نمی‌دهد اما گمرک خراسان رضوی با دید مثبت همکاری‌های زیادی را با این بخش انجام می‌دهد. افزایش تعداد کارگران در سال‌های اخیر حاکی از آن است که بازار فیروزه در خراسان رضوی در حال پیشرفت است و هرسال بر رونق آن افزوده می‌شود. رحیمی ادامه می‌دهد: به دلیل اینکه بیشتر فیروزه‌تراشان ایرانی معتقدند که پشت فیروزه نباید تراش داده شود، به دلیل اینکه به‌نوعی شناسنامه آن محسوب می‌شود، گاهی این فیروزه‌ها که به طور کامل تراشیده نیستند، به کشورهایی مانند ترکیه صادر می‌شوند و این کشورها فیروزه‌ها را تراش کامل داده و به ایران برمی‌گردانند که این موضوع نیز به‌ندرت اتفاق می‌افتد و شاید از هر صد کیلوی فیروزه صادرشده، سه کیلوی آن به کشور برگردانده شود.
از این ظرفیت به‌خوبی استفاده نکردیم
چندی پیش نیز حمید گرمابی، نماینده مردم نیشابور و فیروزه در مجلس شورای اسلامی گفت: با توجه به اینکه فیروزه نیشابور در دنیا مشهور است تاکنون نتوانسته‌ایم از این ظرفیت به‌خوبی استفاده کنیم و ارزش‌افزوده بالایی از این کالا داشته باشیم. در بازدیدی که به عمل آمد، متوجه شدیم سنگ فیروزه استخراجی از معادن نیشابور به‌صورت مزایده به شرکت‌ها و افراد واگذار و این موضوع سبب می‌شود تا فیروزه خام با بالاترین مبلغ ممکن به فروش برسد و رقابت درون‌کشوری برای خرید این کالا افزایش یابد؛ چراکه فیروزه نیشابور طرفداران بسیار زیادی دارد که بهترین راه برای عرضه فیروزه نیز همین است. قیمت بالای این کالا در کشور، فیروزه‌تراشان را مجبور به واردات فیروزه خام از دیگر کشورها می‌کند. او با تاکید بر اینکه با توجه به واگذاری این معدن به بخش خصوصی مسئولیت برگزاری مزایده برای فروش فیروزه استخراجی بر عهده این بخش است، اظهار کرد: اما این موضوع که پس از خرید این فیروزه‌ها توسط اشخاص و شرکت‌ها چه تصمیمی برای این کالا گرفته می‌شود، برعهده خریداران است و این فیروزه‌ها پس از تراشکاری در کشور توزیع و یا صادر می‌شوند. البته مشکلات ایجادشده در توزیع نامناسب این کالا در شهرهای مختلف نیز می‌تواند به دلیل فروش فیروزه به‌صورت مزایده باشد و قیمت بالای این کالا در کشور، فیروزه‌تراشان را مجبور به واردات فیروزه خام از دیگر کشورها می‌کند.
مجید مدالیان، نایب‌رییس اتحادیه فیروزه و عقیق‌تراشان خراسان رضوی نیز می‌گوید: عدم برنامه‌ریزی برای توزیع مناسب فیروزه خام در سطح استان توسط شرکت تعاونی معادن که استخراج فیروزه را بر عهده دارد، مشکلات زیادی را برای بازار فیروزه در مشهد ایجاد کرده است. همچنین عدم برنامه‌ریزی مناسب برای تولید و صادرات فیروزه موجب شده است که فیروزه ایران نتواند جایگاه خود را در بازار جهانی حفظ کند.
ارزش‌افزوده ۱۳۰۰ درصدی
درحالی که بزرگ‌ترین معدن فیروزه جهان به علت فقدان علم هنوز با فناوری قدیمی و با استفاده از مواد منفجره به استخراج مشغول بوده و از این رهگذر صدمات جبران‌ناپذیری را به معدن وارد می‌کند، در کشورهایی همچون آمریکا و هند که معادن آن‌ها از لحاظ کیفیت در مقابل فیروزه نیشابور حرفی برای گفتن ندارد، استخراج با روش‌های علمی باعث شده تا هر روز شاهد ارزش افزوده در محصولات استخراج‌شده آن‌ها باشیم. در این باره علی مروی، نماینده نیشابور در مجلس شورای اسلامی معتقد است: استفاده از انفجار برای استخراج فیروزه نیشابور، باعث آسیب به رگه‌های فیروزه و شکسته و کوچک‌تر شدن سنگ‌های فیروزه‌ای به‌دست آمده می‌شود؛ به‌گونه‌ای که استخراج سنتی فیروزه، موجب کاهش شدید قیمت این محصول با ارزش شده است. آمریکا توانسته است با استفاده از فناوری پیشرفته در استخراج فیروزه و بازاریابی مناسب، سنگ فیروزه معادن آریزونا را که از نظر کیفیت قابل مقایسه با سنگ فیروزه نیشابور نیست، تا ۳۰ برابر قیمت در جهان به فروش برساند و این در حالی است که با استفاده از فناوری‌های نوین هنگام استخراج و بازاریابی مناسب، فیروزه نیشابور تا ۱۳۰۰ برابر قیمت سنگ خام ارزش‌گذاری خواهد شد.
صادرات ۱۰ درصدی
فراوری فیروزه در حالی می‌تواند ارزش‌افزوده بالایی را برای کشور به ارمغان بیاورد که سرمایه‌گذاری اندک در این حوزه، فروش فیروزه را محدود به داخل کشور کرده، به‌گونه‌ای‌که بیش از ۹۰ درصد فیروزه تولیدی در داخل کشور مصرف شده و تنها ۱۰درصد آن به شکل صادرات توریستی انجام می‌شود.
اقتصاد فیروزه‌ای
درباره تجارت فیروزه اظهارنظرهای مختلفی موجود است؛ به‌گونه‌ای‌که برخی از فعالان این حوزه معتقدند نبود تجهیزات نوین و محدود شدن فراوری این سنگ قیمتی با روش‌های سنتی باعث شده تا فیروزه نیشابور نتواند سهم بالایی از بازار جهانی را به خود اختصاص دهد و این درحالی است که در برخی از موارد تاجران چینی، عرب و ترک با خرید فیروزه خام و فراوری آن، اقدام به صادرات فیروزه ایرانی به نام خود می‌کنند. البته در مقابل این عقیده برخی از فعالان می‌گویند روش تراش و فراوری فیروزه در تمامی کشورها یکسان است و این درحالی بوده که سالانه مقدار زیادی فیروزه خام از آمریکا و دیگر کشورها وارد ایران شده و پس از تراش و صادرات دوباره به نام فیروزه نیشابور فروخته می‌شود. به هر حال آنچه مسلم است، فیروزه نیشابور از جمله محصولات معدنی است که با سرمایه‌گذاری و بهبود شرایط تولید، قادر به توسعه اقتصادی کشور خواهد بود.
رکود اقتصادی و کاهش مصرف
محمد کشتی‌آرای، عضو اتحادیه طلا و جواهر تهران در خصوص دلایل کمرنگ شدن صنعت فیروزه‌تراشی وسنگ‌های قیمتی و صادرات آن‌ها می‌گوید: سلایق و ذائقه مردم مدام در حال تغییر است. جالب است که به دلیل گرانی جواهرات به خصوص در ایران، استفاده از سنگ‌های بدل و غیرطلا مانند نقره ، بدل و برندهای خارجی افزایش پیدا کرده است. یکی از دلایل مهم در کاهش اقبال فیروزه، عقیق، طلا، جواهر و سنگ به دلیل رکود اقتصادی است. در سال‌های اخیربه طور طبیعی درآمد مردم برای صرف این هزینه‌ها با مشکل مواجه شده؛ در نتیجه اقبال به آن و مصرفش کاهش پیدا کرده است و به طور معمول زمانی که یک کالا مصرفی نداشته باشد، تولید آن نیز کاهش می‌یابد.
کمک به فراوری و بسته بندی
هوشنگ ادهمی، عضو اتاق بازرگانی در این باره گفت: زمانی از لحاظ فرهنگی سنگ‌های تزیینی در ایران ارج و قرب معنوی خاصی داشتند. انواع یاقوت را در سجاده‌ها می‌توانستید پیدا کنید؛ فیروزه نیز به همین صورت بود. به گونه‌ای که جزو بخشی از فرهنگ و سنت ما به حساب می‌آمد و به عنوان نماد مرغوبیت و زیبایی از آن یاد می شد اما مسائل اقتصادی به میان آمد، رقابتی شدن این جریان دیگر نماد معنویت و آرامش بخش بودن این سنگ را از میان برد. وضعیت اقتصادی بازار نیز به هم ریخت. نهادهای مربوطه نیز بر سنگ‌های تزیینی سرمایه‌گذاری اقتصادی جدی انجام ندادند. تکنولوژی سنگ تراشی که در کشورهای دیگر فعال است، در ایران موجود نیست. مغازه‌هایی که سنگ تزیینی عرضه می‌کنند نیز کاهش پیدا کردند و فقط زمانی که به مشهد می‌رویم این مغازه‌ها را می‌بینیم. هنوز روی فراوری این سنگ و ایجاد ساختارها و تراش‌ها سرمایه گذاری صورت نگرفته و این عدم سرمایه‌گذاری در ایران باعث شده که در بازار مصرف، جای خود را به سنگ های وارداتی بدهد. زمانی که فراوری نداریم، سنگ خام صادر می‌شود و در هر کشوری که تراش داده شد، به نام همان کشور به جهان صادر می‌شود. در این میان مرجع سنگ که ایران است ،گم می‌شود. باید بخش فراوری و بسته بندی را قوت ببخشیم تا این سنگ با برند ایرانی به تمام دنیا عرضه شود. در حوزه تراشکاری این سنگ‌ها دستگاه‌های صنعتی و جامعی وجود ندارد؛ بنابراین ارزش افزوده‌ای ایجاد نمی‌شود. سنگی که از ایران خارج شد، دیگر نمی‌گویند این سنگ ارزشمند برای ایران است. پیشتر حتی سنگ را به ایتالیا صادر می‌کردند و در این کشور تراش می‌دادند و به نام خود به بازار جهانی عرضه می‌کردند؛ درست مانند اتقاقی که برای زعفران افتاده است. بیشتر مردم نمیدانند که معروف‌ترین الماس دنیا از آن کشورآفریقا اما در کجای بازار تبلیغ می‌شود که این الماس از آفریقا آمده است و تنها نام کشوری که تراش الماس را انجام داده، به عنوان برند آن شرکت، کشور یا کمپانی ثبت و معرفی می‌شود.